ارزیابی تنش یخبندان بر رشد و عملکرد زعفران در مناطق زعفران خیز خراسان

ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران یکی از مسائل مهم در بازدهی گیاه زعفران است. در این مقاله سعی شده به بررسی اثر یخبندان بر روی گیاه زعفران اشاره شود.

مقاله ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران در چهارمین همایش ملی زعفران ایران در دانشگاه بزرگمهر قاینات منتشر شده و کافه زعفران در تهیه آن نقشی ندارد.

نویسندگان: اسماعیل صدیقی، یاسر اسماعیلیان، علیرضا ودیعی، یداله قیصری

ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران :

هم اکنون می خواهیم ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران را مورد بررسی قرار دهیم.

نوسانات آب و هوایی یکی از مهمترین چالشهاي پیش روي بشر بوده و کمتر فعالیت کشاورزي وجود دارد که در طول روز با یک یا چند عامل هواشناسی برخورد نداشته باشد. بنابراین یکی از مهمترین عوامل مؤثر در در بخش کشاورزي، آب و هوا و اقلیم منطقه است.

به طوري که انتخاب هر نوع محصول و نوع کشت در هر منطقه اي باید با توجه به شرایط اقلیمی انجام شودمحمدي ( ۱۳۸۵ ).

بنابراین اگر در برنامه ریزيهاي کشاورزي نسبت به نقش عوامل و عناصر جوي آگاهی کافی وجود نداشته باشد، توفیق چندانی حاصل نخواهد شد.

زیرا ثابت شده است که در بیشتر موارد بازده کم محصولات کشاورزي نتیجه عدم حفظ و ناتوانی در ایجاد شرایط متعادل جوي است.

با وجود اینکه کنترل عوامل جوي و اقلیمی توسط انسان غیر ممکن و یا بسیار دشوار است، اما انسان با تلاشی که در جهت ارتقاء دانش خود نسبت به تأثیر عوامل جوي دارد و با به کاربردن مطالعات و بررسی هایی که بر روي روند تغییرات عوامل جوي دارد میتواند توانمندي خود را در کاهش خسارات ناشی از عوامل جوي به مرحله اجرا در آورد.

افت درجه حرارت و وقوع یخبندان در مراحل مختلف رویشی و زایشی براي محصولات کشاورزي مخاطره انگیز میباشد که در نهایت موجب محدودیت تولید می شود. گیاهان حساس به سرما مثل گیاهان یکساله و همچنین اندامهاي حساس به سرما مثل گلهاي گیاهانی مانند زعفران موجب (ROS) و درختان میوه در دماهاي بین ۲- تا ۵ – درجه سانتیگراد به شدت صدمه میبینند.

درجه حرارت پایین از طریق تأثیر بر تجمع گونه هاي اکسیژن فعال ۱خسارت به گیاهان زراعی می گردد. این متابولیتها اگر در مقادیر زیاد تولید شوند براي سلول گیاهی سمی بوده و می توانند به شدت با چربیها، پروتئین ها و اسیدهاينوکلئیک سلول واکنش داده و موجب اختلال در متابولیسم سلولی گیاه گردند.(Taylor et al., 2003; Foyer and Noctor,  ۲۰۰۵ )

علاوه بر این تنش، یخبندان می تواند منجر به اختلال در تمامیت و پایداري غشاء سلولی گردد. در نتیجه آزمایشی که رضوان بیدختی و همکاران ( ۱۳۹۰ ) در مورد اثر تنش یخبندان بر سه اکوتیپ زعفران کاشمر، قائن و تربت حیدریه انجام دادند مشخص شد که تنش یخبندان به شدت بر میزان نشت الکترولیت هاي برگ و بنه زعفران اثر  ذاشت،بهطوري که با کاهش درجه حرارت تا ۲۰ – درجه سانتیگراد به تدریج بر میزان نشت الکترولیت غشاء سلول افزوده شد. همچنین اکوتیپ کاشمر بیشترین نشت الکترولیتو به عبارت دیگر کمترین پایداري غشاء سیتوپلاسمی را نشان داد.

نتایج همچنین مشخص کرد که میزان تلفات بنه زعفران با کاهش درجه حرارت افزایش یافت و اکوتیپ قائن و کاشمر بیشترین تلفات بنه را در اثر درجه حرارت هاي یخبندان نشان دادند.

نتایج آزمایشی که در مورد اثر دماي ذخیره سازي بنه هاي زعفران انجام گرفت مشخص کرد که درجه حرارت پایین موجب کاهش تعداد گل و عملکرد کلاله زعفران گردید. همچنین کاشت بنه هایی که در دماي پایین نگهداري شده بودند موجب کاهش وزن و قطر بنه هاي دختري نسبت به تیمار شاهد (دماي معمول) شد.(Cavosoglu,  ۲۰۱۰)

سلاجقه و همکاران ( ۱۳۹۰ ) در تحقیقی دماي یخبندان در عمق کشت پیاز زعفران طی یک دوره آماري بلند مدت در استان خراسان رضوي را مورد بررسی قرار گرفته

داده و گزارش کردند که شدیدترین یخبندان در سطح و عمق خاك در ماههاي بهمن و اسفند و در مناطقی که ارتفاع بالاتر و اقلیم سردتري بوده اند اتفاق افتاده که

بیشتر مناطق شمالی و مرکزي می باشد و هر چه به جنوب و غرب نزدیک می شویم از شدت آن کاسته می شود.

همچنین آنها به این نتیجه رسیدند که پیاز زعفران میتواند دماي ۵- درجه سانتی گراد را تا تعداد  ۲/۸ روز تحمل می کند.

از آن جایی که سالانه خسارات زیادي به کشاورزان و باغداران از طریق وقوع یخبندان و در نتیجه تنش سرمازدگی بر محصولات وارد میشود باید راهکارهاي مناسبی

جهت کاهش خسارات ناشی از آن ارائه شود. در همین راستا ما در این تحقیق به مطالعه اثرات یخبندانهاي طولانی مدت بر عملکرد و اجزاي عملکرد زعفران در

مناطق زعفران خیز استان هاي خراسان رضوي و خراسان جنوبی پرداخته ایم.

روش تحقیق:

بطور کلی دماي پایین و سرماي شدید به دو صورت زیر روي گیاهان زراعی تأثیر منفی می گذارد که در ادامه مقاله ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران به آن می پردازیم:

 الف) سرمازدگی

به دماي کمتر از اپتیمم رشد گیاه می گویند که باعث خسارت به گیاه می شود. سرما زدگی از دو طریق روي گیاهان تأثیر می گذارد:

-۱ مستقیم: قسمتی از گیاه که در برابر سرما قرار می گیرد دچار سفید شدگی می شود که غیر قابل برگشت می باشد.

-۲ غیر مستقیم: در اثر سرما سطح دیواره سلول کاهش می یابد و به علت نامتجانس بودن دیواره سلول معمولاً با افت ناگهانی دما نوعی شکاف در دیواره سلول ایجاد

می شود. در اثر این شکافتگی مواد داخل سلول خارج شده و اصطلاحاً سلول دچار پلاسمولیز دروغی می شود.

همچنین آنزیمهاي گیاهی در اثر سرما ممکن است غیر فعال شوند.

ویسکوزیته آب نیز بر اثر سرما بیشتر شود و این امر باعث کاهش جذب آب توسط گیاه شده و این مسئله موجب بروز تنش خشکی در گیاه می شود.

 ب) یخبندان

درجه حرارت کمتر از صفر درجه سانتیگراد که خسارات برگشت ناپذیري را به گیاه وارد می کند به عنوان یخبندان شناخته می شود.

ج) درجه حرارت انتقال

درجه حرارتی است که چربیهاي دیواره سلول از حالت مایع به حالت ژل تبدیل می شود. ایحاد یخ در خارج سلول باعث خسارت به گیاه نمی شود بلکه تشکیل یخ در

داخل سلول باعث خسارت و در نهایت مرگ گیاه می شود.

هر چه دیواره سلول چربیهاي غیر اشباع بیشتري داشته باشد دیرتر خاصیت خود را از دست می دهد و اجازه خروج آب از داخل سلول را می دهد، لذا غلظت مواد در داخل سلول زیاد شده و این غلظت مانع یخ زدن شیره داخل سلولی می شود و آب در خارج سلول یخ می زند و گیاه دچار خسارت نمی شود.

غشاء کلرو پلاست درجه انتقال بالاتري نسبت به غشاء میتو کندري دارد.

در نتیجه کلروپلاست سریع تر از بین می رود. بنابراین ابتدا فتوسنتز و سپس تنفس متوقف میشود. در این حالت اگر گیاه مانند زعفران ذخیره داشته باشد (بنه) از این اندوخته استفاده می کند و در صورت نداشتن اندوخته گیاه از بین خواهد رفت.

همچنین اگر بروز سرما به تدریج و در مدت طولانی اتفاق بیفتد ممکن است گیاه به مرور مقاوم سازي شود.

خشکی فیزیولوژیکی

این اتفاق زمانی می افتد که آب موجود در محدوده ریشه یخ زده اما هوا به قدري گرم است که گیاه تنفس انجام می دهد در این حالت گیاه پژمرده می شود که به این خشکی، خشکی فیزیولوژیک می گویند.

پدیده یخبندان

ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران به طور کلی یخبندان به شرایطی اطلاق می شود که در آن دماي هوا در ارتفاع ۱/۲  متري از سطح زمین، به صفر یا به زیر صفر درجه سانتیگراد میرسد، اما از دیدگاه هواشناسی کشاورزي یخبندان به محض وقوع درجه حرارت هاي پایین در حدي که منجر به خسارت به بافتهاي گیاهی می شود اطلاق می گردد که این نوع یخبندان با توجه به درجات حرارت بحرانی براي هر نوع محصولی متفاوت می باشد.

به طور کلی دو نوع یخبندان وجود دارد: یخبندان تشعشعی یا تابشی و دیگري یخبندان جبهه اي، که باعث نزول درجه حرارت می شود و پرداختن به آنها ضروري بنظر نمیرسد.

سولات پرسشنامه:

در این پژوهش (ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران)  فرمهایی شامل بر پرسشهاي زیر در بین کشاورزان مناطق مختلف زعفران خیز خراسان توزیع گردید:

۱) آبیاري مزرعه پوشیده از برف

۳) پوشش برف

۴) تراکم بوته در واحد سطح

۵) سن مزرعه

۶) عمق کاشت

۷) عملکرد گل در هکتار

۸)عملکرد کلاله در هکتار

۱) آبیاري مزرعه پوشیده از برف و یا یخ زده

در مناطق کویري یکی از منابع اصلی تأمین آب آبیاري، قنات است. کشاورزان این مناطق براي آب و قنات احترام و ارزش زیادي قائلند، در این شرایط براي جلوگیري از اتلاف آب کشاورزان حتی در شرایطی که بارندگی هم به میزان کافی داشته باشیم باز هم آبیاري با آب قنات را انجام می دهند و آبیاري را قطع نمی کنند و در زمان یخبندان نیز آبیاري توسط گروهی از کشاورزان انجام میشود که این آبیاري باعث خسارت به برگهاي گیاه زعفران می گردد لذا پیشنهاد میشود که در زمان یخبندان آبیاري مزارع زعفران شدید انجام نشود زیرا در این شرایط امکان یخ زدگی برگ گیاه وجود دارد و همچنین در نتیجه یخ زدگی خاك، گیاه قادر به جذب آب و مواد غذایی نیست اما برگها به میزان کمی عمل تنفس را انجام میدهند و این امر باعث کاهش میزان اندوخته بنه زعفران میشود و در سال بعد کاهش تولید خواهیم داشت.

۲) شیب زمین

خسارت در شیبهاي رو به جنوب بدلیل اینکه در روز بر اثر تابش خورشید برف ذوب میگردد و شبها در اثر برودت هوا گیاه دچار سرمازدگی میشود بیشتر است ولی

در شیبهاي رو به شمال تا پایان دوره سرما، برف ذوب نشده لذا گیاه دچار سرمازدگی کمتري میشود.

جمع بندي موارد و مشاهدات میدانی به این صورت است که: در شیب جنوبی تفاوت دما در سطح خاك بین روز و شب بیشتر است. این تفاوت دما باعث میشود گیاه

از حالت مقاومت خارج شده و به سرما حساس شود و در شب احتمال یخ زدگی افزایش مییابد ذکر این نکته نیز لازم است که تفاوت دماي روز و شب در مناطق

حاشیه کویر بیشتر از نقاط دیگر است که اتفاقاً این پدیده در افزایش کیفیت و کمیت زعفران مهم است اما حد تحمل گیاه زعفران کاملاً مشخص نیست و با اطمینان

نمیتوان گفت در چه دمایی زعفران خسارت میبیند.

۳) میزان پوشش برف در سطح مزرعه:

مقوله دیگري که در مقاله ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران مورد بررسی قرار گرفت ارتباط بین پوشش سطح مزارع زعفران با برف و تأثیر آن در سرمازدگی برگ سبز زعفران می باشد. قسمتهایی از برگ که

از سطح برف خارج شده است دچار یخ زدگی شده است و به رنگ سفید مایل به خاکستري قابل مشاهده است.

دلیل این موضوع این است که پوشش برف در سطح مزرعه بعنوان یک عایق حرارتی عمل می کند و از خروج حرارت به صورت تشعشع برگشتی جلوگیري میکند، لذا قسمتهاي پوشیده شده از برف داراي دماي بیشتري نسبت به قسمتهاي عریان می باشند.

بنابراین پوشش برف مزرعه عملاً بعنوان عایق حرارتی عمل میکند و از گیاه در برابر افت شدید دما محافظت میکند. یکی از عواملی که میتواند این لایه را از بین ببرد آبیاري است که در صورت برودت زیاد دما باید از آبیاري صرف نظر کرد. لازم به توضیح است که در این زمان رشد رویشی و زایشی متوقف شده است.

۴) تراکم بوته:

در مزارعی که تراکم بوته در واحد سطح زمین بیشتر است میزان سرمازدگی کمتر مشاهده می شود. انتخاب تراکم مناسب در شرایط احتمال بروز سرما توصیه می

شود، زیرا در سرماي شدید مزارع با تراکم کمتر بیشتر آسیب می بینند.

۵) سن مزرعه:

در مزارع جوان سرمازدگی گیاه زعفران بیشتر مشاهده می شود. دلایل این امر بشرح زیر است:

الف – عدم تطابق با شرایط محیطی و ضعیف بودن بوته هاي جوان

ب- تراکم پایین بوته در واحد سطح

ج – کمبود مواد آلی در سطح مزرعه

در مشاهده و بازدیدهاي مکرر مزارع در نقاط مختلف شهرستان گناباد خسارت سرما بر مزارع جوان بیشتر از مزارع مسن مشهود بود، اگر چه دلایل فوق میتواند

عامل سرمازدگی مزارع زعفران باشد اما ممکن است موارد دیگري نیز در این موضوع تأثیرگذار باشد.

۶)عمق کاشت:

یکی از سؤالهایی که در این بررسی میدانی مطالعه شد این بود و می خواهیم در مقاله  ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران بررسی کنیم ، این است که که آیا عمق کاشت تاثیري در جلوگیري از سرما زدگی دارد؟

براي یافتن پاسخ این سؤال به مزارع متعدد مراجعه و مشاهده گردید که مزارعی که عمق کاشت بیشتر بود کمتر دچار آسیب شده اند به همین دلیل عمق مناسب کاشت مناسب علاوه بر مزایاي متعددي که در خصوص استقرار بوته و تولید مناسب در مزرعه دارد از سرمازدگی بنه زعفران جلوگیري مینماید. بهترین عمق کاشت بر اساس مطالعهاي که ۲۰ سانتیمتر گزارش شده – توسط مختاریان و رحیمی ( ۱۳۸۷ ) در ایستگاه تحقیقات زعفران و گیاهان دارویی شهرستان گناباد انجام پذیرفته است عمق کاشت ۱۵است.

با مطالعه و تحلیل اطلاعات هواشناسی در دوره آماري ۲۵ ساله مشخص گردید که دماهاي زیر صفر به کرات بروز داشته اما هیچکدام روي بنه زعفران تأثیر

چندانی نداشته اند ولی قسمتهاي سبز گیاه در دماي پایین دچار یخ زدگی می شود. دلیل این امر گذشته از ساختار ژنتیکی به نوع استقرار گیاه و شرایط محیطی

هم بستگی دارد به طوري که معمولاً در مناطق زعفران کاري تعداد روز یخبندان تأثیر مستقیم بر عملکرد زعفران دارد.

عملکرد کلاله خشک:

بررسی و مقایسه عملکرد کلاله زعفران در سال پس از دوره هاي طولانی یخبندان سال قبل (سال هاي ۱۳۸۷ و ۱۳۹۱ ) نشان دهنده اثر محسوس و قابل توجه تنش

یخبندان بر عملکرد کلاله خشک زعفران در مناطق مورد بررسی است.

داده هاي بدست آمده نشان داد میانگین افت عملکرد در سال ۱۳۸۷ نسبت به سال ۱۳۸۶ در این مناطق ۷۸ درصد بود. بیشترین کاهش عملکرد در مزارع تربت

حیدریه با میانگین ۸۰ درصد و کمترین آن نیز در قاین با میانگین ۷۱ بدست آمد.

در سال ۱۳۹۱ نیز کاهش عملکرد با میانگین ۶۱ درصدي نسبت به سال ۱۳۹۰ رخ داد که در این سال نیز تربت حیدریه با میانگین ۶۶ درصد بیشترین و قاین با

میانگین ۵۴ درصد کمترین کاهش را نشان داد.

همانطور که نمودار زیر نشان می دهد علیرغم اینکه تعداد روزهاي یخبندان در سال ۱۳۸۶ نسبت به سال ۱۳۹۰ کمتر بوده است، کاهش عملکردي بیشتري در

سال بعد نشان داده است. علت را می توان به این موضوع ارتباط داد که درجه حرارت هاي زیر صفر در این سال بیشتر بوده به صورتی که با اثرات منفی بیشتر بر

سازمان سلولی گیاه همچون نشت الکترولیت ها باعث خسارات جدي بر بافت سبزینه اي و رشد کورم ها شده است. در شرایط آب و هوایی ایران گیاهان ممکن

است در معرض انواع تنش هاي زمستانه به ویژه تنش یخ زدگی قرار گیرند. در فرآیند یخ زدگی تشکیل بلورهاي یخ و خسارت هاي ناشی از آن تأثیر منفی

مهمی بر رشد گیاه دارند. بطوري که در اطراف سلول ها سبب تخریب غشا، نشت الکترولیت ها و ایجاد لکه هاي نکروزه در گیاه می شود (باقري و

همکاران، ۱۳۷۹)

نتایج همچنین مشخص کرد در مناطقی که میانگین درجه حرارت ماه هاي سرد سال کمتر است (مانند شهرستان قاین) تنش یخبندان طولانی مدت خسارت

کمتري به مزارع زعفران وارد نموده است. این یافته ها نشان می دهند که در مناطقی که گیاهان در طول پاییز و زمستان در معرض دماهاي پایین قرار می گیرند به

سرما خو می گیرند. در این شرایط خوسرمایی موجب بهبود تحمل نسبی آنها به دماهاي سرد زمستان خواهد شد و گیاهان از بقاي زمستانه بهتري برخوردارخواهند بود

.(Still et al., ( 1988

تجزیه و تحلیل داده هاي پرسشنامه ها نشان داد در مناطقی مانند تربت حیدریه که از میانگین عملکرد کلاله خشک بیشتري برخوردار بودند خسارت سرما و

یخبندان باعث درصد افت بیشتري نسبت به سایر مناطق شده است.

از دیگر یافته هاي این پژوهش می توان به تأثیر معنی دار عمق کاشت بر کاهش اثرات منفی خسارت تنش یخبندان بر گیاه زعفران اشاره کرد، به طوري که در

مزارعی که بنه هاي زعفران در عمق بیشتري کشت شده بودند (بیشتر از ۱۵ سانتیمتر) کاهش عملکرد کمتري رخ داده بود.

نتیجه گیري

حال می خواهیم به نتیجه گیری از بحث ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران بپردازیم و آن را با شما درمیان بگذاریم.

با جمع بندي تمام موارد می توان گفت اگر کشاورزان گیاه زعفران را درست مدیریت کنند و از آبیاري در روزهاي سرد سال و انجام اعمالی که باعث حذف

برف از روي گیاه می شود پرهیز کنند تنش یخبندان تأثیر کمی روي سطح سبز و بنه زعفران و تا حدودي روي عملکرد خواهد داشت، اما امکان از بین رفتن

کامل گیاه و تولید متصور نیست.

البته براي تعیین محدوده تحمل و بردباري زعفران نسبت به درجه حرارتهاي پایین و پدیده سرمازدگی باید بررسیهاي جامعی انجام گیرد تا بتوان با قاطعیت اظهار کرد در چه دمایی امکان از بین رفتن گیاه وجود دارد.

با توجه به آمار هواشناسی سال اخیر، در دو ماه دي و بهمن همواره دماي پایین تر از صفر در طول شبانه روز رخ داده است، به طوري که در دي ماه میانگین دماي حداقل -۸/۴ و مطلق آن -۱۹/۶ درجه سانتی گراد بوده است.

همچنین در همین ماه حداکثر مطلق دما ۷/۲  و میانگین حداکثر دما ۰٫۳ درجه سانتی گراد و نیز ارتفاع بارش برف در این ماه ۳۸ سانتی متر بوده است.

در بهمن ماه هم میانگین حداقل دما -۸/۳  و حداقل مطلق -۱۷/۶ و در همین ماه میانگین حد اکثر دما ۲/۲ و مطلق حداکثر دما ۱۶/۸ درجه سانتی گراد و میزان بارش برف

۱۷ سانتی متر بوده است. لذا به نظر می رسد با توجه به اینکه زعفران در این مدت دچار سرمازدگی نشده است سازگاري این گیاه به سرما بیشتر از این حدود می

باشد.

از اینکه همراه ما هستید سپاسگزاریم.

انتشار مقاله ارزیابی تنش یخبندان بر رشد زعفران ، در ادامه سلسله مقالات مطرح شده در خصوص زعفران ایران در کافه زعفران به این دلیل بود که علاقه مندان به این کار بتوانند دسترسی آسان و رایگان به این مقالات داشته باشند و ما هم بتوانیم در راستای ارتقاء بهره وری تولید زعفران در کشورمان نقشی ایفا کرده باشیم. با نظرات خودتان ما را در بهبود خدماتمان یاری دهید.

 

منابع مورد استفاده:

-۱ باقري ع.، نظامی ا.،و سلطانی م. ۱۳۷۹ . اصلاح حبوبات سرمادوست براي تحمل به تنش ها. وزارت کشاورزي.
-۲ بهنیا، م. ۱۳۷۰ . زراعت زعفران، انتشارات دانشگاه تهران.
(Crocus sativus L.) -3 رضوان بیدختی، ش.، نظامی، ا.، و سنجانی، س. ۱۳۹۰ . بررسی اثر تنش یخ زدگی بر میزان نشت الکترولیت ها در گیاه زعفران
. تحت شرایط کنترل شده. دومین کنفرانس ملی فیزیولوژي گیاهی ایران، یزد. صفحه ۲۲۸
-۴ سازمان پژوهشهاي علمی و صنعتی ایران. ۱۳۶۷ . مجموعه برنامه ها و مقالات اولین گردهمایی مسائل زعفران.
-۵ سلاجقه، م.، ثنائی نژاد، س. ح.، و عراقی زاده، م. ۱۳۹۰ . اثر یخبندان خاك بر پیاز زعفران در استان خراسان رضوي. اولین کنفرانس هواشناسی و مدیریت
آب کشاورزي.
-۶ کافی، م. ۱۳۸۱ . زعفران، فناوري تولید و فراوري، انتشارات زبان و ادب، مشهد.
-۷ کوچکی، ع.، و راشد محصل، م. ح. ۱۳۷۰ . مبانی فیزیولوژي رشد و نمو گیاهان زراعی، انتشارات بنیاد فرهنگی رضوي، تهران، چاپ دوم.
-۸ محمدي، ح. ۱۳۸۵ . آب و هوا شناسی کاربردي، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول.
۹- Cavosoglu, A. 2010. The effects of cold storage of saffron (Crocus sativus L.) corms on morphology, stigma
and corm yield. Afrcan Journal of Agricultural Researches. 5(14): 1812-1820.
۱۰- Foyer, C.H., and Noctor, G. 2005. Oxidant and antioxidant signaling in plants: a re-evaluation of the concept
of oxidative stress in physiological context. Plant cell Environment. 28: 1056-1071.
۱۱- Gresta, F., Lombardo, G.M., Siracusa, L., and Ruberto, G. 2008. Effect of mother corm dimension and sowing
time on stigma yield, daughter corms and qualitative aspects of saffron (Crocus sativus L.) in a Mediterranean
environment. Journal of the Science of Food and Agriculture. 88: 1144-1150.
۱۲- Still, S., Disabato, A., and Brenneman, G. 1988. Cold hardiness of herbaceous perennials. Proceeding
International Plant Propagation Society. 37: 386-392.
۱۳- Taylor, N.L., Rudhe, C., Hulett, J., Lithgow, T., Glaser, E., Day, D.A., Millar, A.H., and Whelan, J. 2003.
Environmental stress inhibit and simulate different protein import pathway in plant mitochondria. FEBS Lett.
۵۴۷: ۱۲۵-۱۳۰٫